Do Thái Giáo thì ra đời từ xa xưa vật vã. Cơ Đốc Giáo thì đến thế kỷ thứ nhất mới có. Sau đó đến thế kỷ 11 thì 2 nhánh chính của Cơ Đốc Giáo là Thiên Chúa Giáo với lại Chính Thống Giáo cãi nhau rồi tự thằng này đuổi thằng kia ra khỏi nhà thờ. Thiên Chúa Giáo đóng đô ở Rome. Chính Thống Giáo đóng đô ở Constantinople bây giờ là Thổ Nhĩ Kỳ.

Đến thế kỷ 16 thì Thiên Chúa Giáo lại tách phát nữa. Martin Luther là thầy dòng nhưng sớm có nhận thức đúng đắn đứng vào hàng ngũ công nông nên thoát ly làm cách mạng, đấu tranh dành độc lập tự chủ cho những người vô sản. Cuộc chiến đấu dành thắng lợi lớn nhờ sự trợ giúp về tài chính và quân đội của các lãnh chúa người Đức. Kết quả là các lãnh chúa thắng lớn, khỏi phải đóng thuế cho Giáo hoàng. Các nhóm do Luther phát động được gọi là Protestant (ý bảo là chống lại Giáo hoàng). Ấy thế nhưng đến Việt Nam thì mang tên là Tin Lành (evangelical) có nghĩa là chỉ rao truyền Phúc Âm.

Dưới ngọn cờ đầu đấu tranh chống áp bức bóc lột của đồng chí Luther, nhân dân tiến bộ trên toàn cõi châu Âu đã vùng lên chống lại sự đô hộ áp bức của chế độ phong kiến và thần quyền thối nát. Đồng chí Calvin lãnh đạo phong trào ở Pháp, đồng chí Zwingli lãnh đạo phong trào ở Thụy Sĩ, và đồng chí bạn Henry đệ bát, nguyên là hoàng đế nước Anh, đã lãnh đạo đảo quốc sương mù tiến lên dành độc lập tự do. Kết cuộc là Tin Lành trở thành một vườn ươm kiểu mẫu, các loại cây trồng giống lạ đều đâm chồi nẩy lộc phát triển tươi tốt vô cùng. Kết quả là ngày nay có hơn 600+ cây trồng và vật nuôi mang nhãn hiệu bảo chứng Tin Lành.

Em biết nhiều bác đang ở Anh, nên em kể chuyện Thanh giáo các bác nghe luôn. Thật ra ở Anh có hai loại nhà thờ, loại thứ nhất tên là Anh giáo (Anglican) là do đồng chí bạn Henry phát động phong trào. Nhà thờ này do vua đứng đầu nên các gì cũng sang trọng, nghi lễ nghiêm trang và hoành cbn tráng. Quí sờ tộc vân vân các loại đều đi nhà thờ này, dân đen vì lúc nào cũng phải ngước mắt lên nhìn nhà thờ, nên gọi là "high-church." High-church ngày càng xa rời giai cấp công nông và trái ngược với qui luật phát triển tất yếu của lịch sử. Điều sẽ đến phải đến, một nhóm khác ra đời từ trong lòng của giai cấp bị trị, thiết lập một dạng nhà thờ khác nhằm đáp ứng nhu cầu của những người khốn khổ. Tuy bị dán nhãn là "low-church" nhưng với tinh thần AQ cao độ, low-church vẫn vững vàng tiến lên không hề lùi bước trước những khó khăn và thách thức từ phía kẻ thù. Nhóm này giải quyết vấn đề thua kém high-church về tiền bạc và chức tước bằng cách cho những điều đó thành hư không, hóa vàng hết thảy. Điều cốt yếu quan trọng là sự thánh khiết, thanh sạch (pure and holy), nên tên cúng cơm gọi là Puritan, tiếng Việt xót xa tình gọi mỹ miều là Thanh giáo. Methodist mà anh em nhà Wessley khởi xướng ở Oxford cũng thuộc nguồn gốc này (cái lày thế kỷ 18 ạ).

Các bạn low-church bị ép quá, lại không có ruộng đất làm tư liệu sản xuất nên thôi đành lò dò đi qua Tân thế giới, đất rộng lại tự do hành đạo không bị ai ép uổng. Thế nên nước Mỹ ra đời, trải qua 500 năm đã trở thành sen đầm quốc tế, nhưng đó là chuyện về sau không thể nhắc đến ở đây.